العالم-ایران
مخمل بافی یکی از صنایع ارزشمندی بوده که استادکاران برجسته‌ای داشته است، اما در حال حاضر بافنده‌های این هنر- صنعت به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد. روح الله دهقانی به عنوان جوان‌ترین بافنده که ۳۷ سال دارد و همکارش علی نعیمایی به جز زری و ترمه بافی، مخمل بافی را هم در تهران انجام می‌دهند. در کاشان نیز سه نفر مشغول این کار هستند و متاسفانه نسل جدید به این کار روی نمی‌آورد.
دهقانی، نبود نیروی متخصص را یکی از مشکلات فراموش شدن مخمل بافی می‌داند. او در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، به مشکلات دیگری که در این هنر- صنعت وجود دارد، اشاره می‌کند که در ادامه می‌خوانید.
پیشینه مخمل بافی به چه دورانی بر می‌گردد؟
در مخمل‌بافی دو شیوه بافت وجود دارد که یکی از آنها ساده است، گفته می‌شود شیوه بافت آن به اوایل دوره اسلامی بر می‌گردد. البته مستنداتی در این زمینه وجود ندارد اما بنا بر شنیده‌ها از پارچه‌ای به اسم «کم خواه» نام برده شده و با توصیفاتی که از آن شده می‌توان این طور برداشت کرد که همان پارچه مخمل ساده است، پارچه‌ای که دارای پُرز بوده و حدود ۱۲۰۰ سال قدمت دارد.
شیوه دیگر، مخمل گُل یا نقش برجسته است که قدمت آن به دوره صفویه بر می‌گردد. گفته می‌شود مبدع پارچه مخمل نقش برجسته قیاس الدین نقش بند یزدی است. او رئیس کارگاه سلطنتی شاه عباس بوده که پارچه‌های مخمل را طراحی می‌کرده و می‌بافتند. جنس این نوع مخمل از ابریشم طبیعی است که ما به آن اصطلاحا چله، خواب یا بوم می‌گوییم.
مخمل چطور بافته می‌شود؟
بافت این پارچه به واسطه شیوه نقش اندازی که دارد جزو پیچیده‌ترین منسوج سنتی دنیا به حساب می‌آید. زیرا همزمان سه نفر که شامل یک استادکار و دو شاگرد هستند درگیر بافت آن می‌شوند. یکی از شاگردها به عنوان گوشواره کِش در بالای دستگاه قرار می‌گیرد و وظیفه آن تعیین نقشه است. نقشه در نخ‌هایی روی دستگاه سوار است که به آن دستور گفته می‌شود. با نخ‌هایی که گوشواره کش به سمت بالا می‌کشد نقشه را برای شاگرد دوم که اصطلاحا به آن تخته کش می‌گویند هدایت می‌کند. او نقشه را به واسطه ابزاری از نفر اول یا گوشواره کش می‌گیرد، ثابت می‌کند و نخ‌ها را به صورت یک نواخت در اختیار بافنده یا استادکار قرار می‌دهد. بافنده هم با استفاده از میل‌هایی که روی آن شیارهای باریکی دارد، نقشه را از نفر دوم به امانت می‌گیرد و به وسیله پدال‌هایی که زیر پایش قرار گرفته، کار بافت ساده را با استفاده از پودهای ابریشمی انجام می‌دهد به طوری که میل‌هایی که روی نخ‌های خواب هستند حلقه‌ای را ایجاد می‌کند و در نهایت با استفاده از تیغ، حلقه‌هایی روی پارچه ایجاد، بریده و تبدیل به پُرز پارچه می‌شود.
این کار در پارچه‌های دیگر به وسیله پودهای رنگی ایجاد می‌شود اما در پارچه مخمل به وسیله تارهای رنگی اتفاق می‌افتد و نسبت به همه پارچه‌های سنتی پیچیدگی خاص خودش را دارد و هر کسی توانایی طراحی پارچه‌های مخمل را ندارد. در دوره صفویه بافت مخمل هفت رنگ را هم داشتیم که متاسفانه در حال حاضر بیشتر از دو رنگ را نمی‌توانیم در پارچه مخمل ببافیم و دانش بافت پارچه مخمل هفت رنگ از بین رفته است. سعی داریم در پژوهشگاه میراث فرهنگی و هنرهای سنتی این اتفاق بیفتد تا بتوانیم دوباره پارچه مخمل هفت رنگ را احیا کنیم اما کار بسیار دشواری است که احتیاج به یک تیم تخصصی و پژوهشی قوی دارد.
دستگاه مخمل بافی
مخمل هفت رنگ چه ویژگی و کاربردی داشته است؟
مخمل هفت رنگ مثل فرشی بوده که در بافت آن از رنگ‌های زیادی استفاده می‌شده است. اصولا این پارچه‌ها فقط در دربار کاربرد داشته و هر کسی امکان استفاده یا دیدن آن را نداشته است. در حال حاضر دو دستگاه بافت مخمل نقش برجسته در ایران داریم که یکی از آنها در پژوهشگاه هنرهای سنتی و دیگری در کارگاه نساجی سنتی کاشان قرار دارند.
در حال حاضر کدام کشورها در مخمل بافی مدعی هستند و کدامیک نسبت به دیگری برتری دارند؟
در دنیا سه کشور ایران، چین و ایتالیا مدعی مخمل بافی هستند که تقریبا از نظر دستیابی به دانش مخمل بافی هم سطح هستند. این سه کشور در دوره صفوی به تکنیک مخمل بافی دست پیدا کردند. ایجاد نگاره‌هایی به صورت نقاشی در پارچه‌های ایرانی در دوره صفویه، مخمل ایران را نسبت به کشورهای دیگر متمایز می‌کند. کشورهای چین و ایتالیا نمی‌توانند از شیوه نقش اندازی ایرانیان در تولید استفاده کنند. تا جایی که من می‌دانم آنها تنها مخمل‌های تک رنگ تولید می‌کردند و قابلیت بافت مخمل دو رنگ که در حال حاضر ما آن را می‌بافیم نیز ندارند. آنها بافت را با دو میل انجام می‌دهند، یک قسمت از پُرزها را برش می‌زنند و بخش دیگر را برش نمی‌زنند و این اختلاف سطحی موجب به وجود آمدن تونالیته رنگی می‌شود در غیر این صورت آنها همان مخمل تک رنگ را می‌بافند.
آیا تا کنون شرایطی فراهم شده تا شما بتوانید از کارگاه‌های پارچه بافی‌های سنتی در این دو کشور بازدید کنید و با بافنده‌های آنها تبادل اطلاعات کنید؟
متاسفانه تا کنون چنین شرایطی فراهم نشده است اما اگر این اتفاق بیفتد حمایت خوبی محسوب می‌شود تا بتوانیم هنرهای فراموش شده را احیا کنیم. پژوهشگران آنها در این دو کشور حمایت می‌شوند و تا کنون چندین بار به ایران فرستاده شده‌اند تا در این باره مطالعه کنند و سطح علمی خود را بالا ببرند. با بازدید از کارگاه‌های مخمل بافی در کشورهای دیگر علاوه بر اینکه می‌توانیم ابداعات جدیدی داشته باشیم، همچنین می‌توانیم تکنیک‌های قدیمی خود را نیز احیا کنیم. آنها حتی از نقش‌های قدیم ما در بافت خود استفاده و در صدد هستند تا آنها را به نام خود مصادره کنند. برای مثال نقش شکارگاه مربوط به دوره صفوی است که ایتالیایی‌ها آن را بافته و حتی از آن به عنوان روکش مبلمان استفاده می‌کنند. من هر چند وقت یکبار کارهای این کشورها را که به صورت تخصصی عکاسی می‌شوند و در سایت‌های‌شان بارگذاری می‌کنند، دنبال می‌کنم. آنها حتی از طرح‌های ساسانی هم کپی می‌کنند.
اکثر پارچه‌های سنتی ما که خیلی فاخر هستند و متاسفانه تکنیک بافت آنها فراموش شده در موزه‌های خارج از ایران نگهداری می‌شوند که اگر فرصت مطالعاتی به ما دهند تا بتوانیم از نزدیک این پارچه‌ها را ببینیم و آنالیز کنیم طبیعتا بهتر می‌توانیم بافت آنها را احیا کنیم. پارچه‌هایی داریم که در مخزن موزه ملی یا بنیاد مستضعفین نگهداری می‌شوند و ما از روی آنها شیوه‌های بافت را احیا کردیم. پارچه‌های دو روی مربوط به دوره ساسانی و آل بویه از جمله پارچه‌هایی بودند که آنها را احیا کرده‌ایم.
مخمل گل برجسته هفت رنگ مربوط به دوره صفویه در موزه متروپولیتن
پیش از این گفته بودید پارچه‌های زربافت را برای فروش وزن می‌کنید، روش فروش پارچه‌های مخمل به چه صورت است؟
پارچه‌های مخمل را هم وزن می‌کنند با این تفاوت که قیمت گذاری آنها یک درصد با پارچه‌های زربفت فرق می‌کند. اگر یک متر پارچه مخمل ۵ میلیون تومان باشد دو متر آن ۱۲ میلیون تومان محاسبه می‌شود زیرا هر چه طول پارچه زیادتر شود ریسک بافت در مخمل هم افزایش پیدا می‌کند. در بافت مخمل پارچه را تیغ می‌زنیم و هر مقدار طول پارچه بیشتر باشد و ما بخواهیم آن را ادامه دهیم ریسک خراب شدن پارچه نیز بیشتر می‌شود.
در حال حاضر پارچه مخمل برای فروش هم تولید می‌کنید؟
به دلیل نبودن نیروی کار، دستگاه مخمل بافی ما فعال نیست و پارچه مخمل برای فروش نداریم اما در حال حاضر مخمل ساده در کاشان تولید می‌شود و به فروش می‌رسد. در ایران سه دستگاه مخمل ساده وجود دارد که یکی از آنها در کارگاه نساجی کاشان، دستگاه دیگر در خانه منوچهری کاشان وجود دارد. فکر می‌کنم اخیرا آقای محتشمی هم در کارگاه خود یک دستگاه مخمل بافی نیز راه اندازی کرده باشد.
مشکلی که وجود دارد نبود نیروی متخصص است که نمی‌توانیم این افراد را افزایش دهیم. برای این کار نیاز به آموزش هست. هنرجو باید ۹ ماه آموزش ببیند تا نحوه استفاده از دستگاه زری بافی را یاد بگیرد و این مدت زمان برای آموزش مخمل بافی به دو سال می‌رسد. به واسطه دشواری شیوه بافت و مدت زمان زیادی که باید صرف آن شود، کمتر کسی تمایل به یادگیری این هنر- صنعت دارد.
چه طبقه‌ای از جامعه امکان استفاده از این پارچه‌ها را داشته‌اند؟
پارچه‌های مخمل، خاص هستند و چون هر جایی پیدا نمی‌شوند طبیعتا مخاطبان آن هم خاص هستند. این پارچه‌ها به عنوان هدایا در دربار شاهان استفاده می‌شده است. نمونه‌ای از مخمل بافی ایران که به یکی از تزارهای روسیه هدیه داده شده است در موزه آرمیتاژ در این کشور نگهداری می‌شود.
بالا پوش مخمل گل برجسته اهدایی به تزار روسیه در دوره صفوی که در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود
پارچه مخمل چند سال عمر می‌کند؟
عمر پارچه به روش نگهداری منسوجات بستگی دارد. ما حتی پارچه‌هایی داریم که از شهر سوخته کشف شده است. اما در الیاف طبیعی، ابریشم به دلیل استحکام بالایی که دارد عمر طولانی‌تری هم دارد و هیچگاه بید نمی‌زند و تا جایی که می‌دانم تنها یک نوع زنبور به دلیل مواد پروتئینی که ابریشم دارد، آن را می‌خورد.
برای بافت این پارچه مشکل کمبود مواد اولیه هم داریم؟
مواد اولیه‌ای که برای بافت پارچه مخمل گُل برجسته استفاده می‌شود تماما از ابریشم طبیعی است که می‌توان آن را به راحتی در ایران تهیه کرد. دستگاه بافت هم یک اسکلت چوبی است که می‌توان آن را به راحتی ساخت. مهم حمایتی است که باید وجود داشته باشد تا این رشته آموزش داده شود و دوباره رونق بگیرد.
ایسنا